نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار شهرسازی، دانشکده معماری، شهرسازی و هنر اسلامی، دانشگاه فردوسی‌ مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

در بین مطالعات بسیاری که در یک دهه اخیر بر شهر ایرانی صورت گرفته است بررسی سازمان فضایی و شکل شهر نقش پر رنگتری دارد. دراین پژوهش نگاهی‌ متفاوت به ماهیت شهر ایرانی ارائه گردید؛ نگاهی که فضای شهر را بازتاب روابط قدرت و تعامل میان نیروهای تشکیل دهنده سازمان شهر می‌داند. مقاله با معرفی‌ ساختار دولت و جامعه در ایران ما قبل مدرن به بررسی ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حاکم بر ایران و نهاد‌های تاثیرگذار در حاکمیت شهری می‌پردازد. هدف از پژوهش بازخوانی مفهوم شهر ایرانی از طریق تحلیل رابطه قدرت بین نهاد‌های نقش آفرین در حاکمیت شهری و بازتاب آن در سازمان فضایی شهرهای ایرانی در دوران حاکمیت صفویه و حاکمیت قاجار تا پیش از تحولات مشروطه می‌باشد. پژوهش ماهیت توصیفی-تحلیلی داشته و به منظور بهره بردن از نتایج تحقیقات موجود با روش اسنادی به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به تحلیل و جمع بندی می‌پردازد. سه‌ نهاد مورد بررسی در این پژوهش عبارتند از نهاد حاکمیت، نهاد مذهب و نهاد عرف که تشکیل دهنده ساختار سیاسی - اجتماعی در مقیاس سرزمینی و در مقیاس شهری می‌باشند. تعامل میان این سه نهاد عامل بنیادین حاکمیت شهری و موثر‌ترین ساز و کار در کنترل اجتماعی - فضایی شهر‌های ایرانی‌ دوران صفویه و قاجار بوده که به موجب آن‌ رفاه اجتماعی شهروندان در یک سازمان شهری منسجم تحقق‌ می‌یافته است. بر این اساس ساختار فضایی شهر‌ ایرانی‌ نیز حاصل تعامل جمعی‌ بین قدرت حاکم، نظامات عرفی و فرهنگ مذهبی‌ نمود یافته در ساختار حکومتی و ساختار عرفی-مذهبی شهر بوده است. یافته‌های پژوهش حکایت از آن‌ دارد که در دوران معاصر با پررنگ شدن نقش حکومت و کاهش نقش نظامات عرفی تغییرات بنیادین در نظام مدیریتی و اجتماعی و به تبع آن مناسبات فضایی شهرهای ایرانی حاصل گردید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Restudying the Iranian (Islamic) City Analyzing the Institutions of Urban Governmentality in Iranian Cities and Their Influences on Urban Space During Qajar and Safavid Era

نویسنده [English]

  • Hossein Maroufi

Assistant Professor, Faculty of Architecture, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

چکیده [English]

Analyzing the spatial features of Islamic-Iranian cities has been a dominant mode in studies related to urban history in Iran. The research investigates the socio-political structure of Iran after the Safavid dynasty up to the Constitutional reform in order to get a better understanding of different influential factors in governing cities. This research offers an alternative way of reading Islamic-Iranian cities through which urban space becomes a reflection of power relation and interaction between different institutions involved in urban government. Starting with introduction of state-society structure in pre-modern Iran, the article suggests three institutions that are directly involved in urban government. These three institutions are: the institution of the sovereign (Nahad-e- Hakemiatن, the institution of shari’a (Nahad-e Mazhab), and the institution of custom (Nahad-e-Urf) corresponding respectively to the state, religion, and communal affiliations. The negotiation and interaction between these three institutions were fundamental for maintaining secutiy, stability, public morality and social welfare of inhabitants in one coherent urban system. Accordingly, the produced space in traditional Iranian cities was a result of collective interaction between the state’s authority, customs, and religious culture realized in different functional zones of cities which are politico-administrative zone of citadel (arg), socio-economical zone of bazar and semi-autonomous zone of residential neighbourhoods.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian city؛ Governmentality؛ Custom
  • Religion
  • Urban Space
  1. اشرف، احمد (1353). «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران»، نامة علوم اجتماعی،مجلة دانشکدة علوم اجتماعی و تعاون دانشگاه تهران، دورة اول، شماره 4، ص 49 ـ 7.
  2. امام جمعه زاده، جواد (1372). «نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی»، فصلنامه وقف میراث جاویدان، انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه،  شماره 2.
  3. اهری، زهرا (1390). «شهر، جشن، خاطره: تاملی در نسبت فضاها و جشن های شهری در دوران صفویان و قاجاریان»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 47، ص 5-16.
  4. اهری، زهرا (1394). «شناسایی ساختار ثانویه شهر ایرانی در دوره قاجاریه»، نشریه هنرهای زیبا، دوره 20، شماره 2، ص. 23-34
  5. اهلرز، اکارت (1374). «موقوفات دینی و شهر شرق اسلامی»، ترجمه مصطفی مومنی و محمد حسین ضیا توانا، فصلنامه وقف میراث جاویدان، انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه، شماره ۱۰. 
  6. بحری مقدم، عباس و شهرام یوسفی فر (۱۳۹۲). «عوامل اجتماعی - فرهنگی‌ در شکل‌گیری محله در شهر ایرانی‌ - اسلامی و کارکردهای آن‌»، تاریخ تمدن اسلامی، سال نهم، شماره هفدهم، ص ۱۰۱-116
  7. پاکزاد، جهانشاه (۱۳۹۰). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران (از آغاز تا دوران قاجار)، چاپ اول، تهران: انتشارات آرمان شهر.
  8. پوراحمد، احمد و سیروس موسوی (1389). «ماهیت اجتماعی شهر اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی‌ اسلامی،زمستان 1389،دوره ۱، شماره۲، ص.۱-۱۱.
  9. پوراحمد، احمد. و همکاران (1392). «بررسی نقش وقف در توسعه و ساماندهی فضایی شهرها (مطالعه موردی: شهر لالجین) »، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره 12، ص 5-14.
  10. خیرآبادی، مسعود (1376). شهرهایایران، ترجمه: حسین حاتمی نژاد و عزت الله مافی، انتشارات نیکا: مشهد.
  11. زیباکلام، صادق (۱۳۹۲). سنت و مدرنیته: ریشه یابی‌ علل ناکامی اصلاحات و نوسازی سیاسی در ایران عصر قاجار، چاپ هفتم، تهران: انتشارات روزانه. 
  1. زیباکلام، صادق (۱۳۹۳). ما چگونه ما شدیم:ریشه یابی‌ علت عقب ماندگی در ایران ،چاپ بیستم و دوم، تهران: انتشارات روزانه. 
  2. سلطانزاده، حسین (۱۳۶۵). مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، تهران: نشر آبی.
  3. سالک، محمد تقی(1372). «سخنی درباره وقف و موقوفه غلامی»، فصلنامه وقف میراث جاویدان ، شماره 2.
  4. شهابی، محمدرضا (۱۳۸۳).«مبانی و چارچوب‌های تاثیر وقف در شکل‌گیری فضای شهری»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی شماره ۲، ص ۱۳۵-۱۵۰.
  5. شکوئی، حسین. (1373). دیدگاه های نو در جغرافیای شهری، چاپ اول، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت).
  6. شیخی، محمد (۱۳۸۲). «ساختار محله‌ای شهر در سرزمین‌های اسلامی»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره ۲۲، ص ۳۹ – ۶۸
  7. عالمی، مهوش (1387)، «باغهای شاهی صفوی (صحنه ای برای نمایش مراسم سلطنتی و حقانیت سیاسی) »، ترجمه جیحانی و رضایی پور، گلستان هنر، شماره 12، ص 47-68.
  8. فوران، جان (1390). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه‌ی احمد تدین، تهران: انتشارات رسا.
  9. کاتوزیان، همایون (۱۳۷۹). دولت و جامعه در ایران : انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه: حسن افشار، چاپ هفتم، تهران: نشر مرکز. 
  10. مدنی پور، علی‌ (۱۳۸۱). تهران ظهور یک کلانشهر، ترجمه: حمید زر آزوند، چاپ اول، تهران: شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری. 
  11. معروفی، حسین (1394). «ماهیت اداری – اجتماعی محلات در شهر ایرانی – اسلامی»،  ارائه شده در هفتمین کنفرانس ملی مدیریت و برنامه ریزی، 20 و 21 آبان 1394، دانشگاه فردوسی،  مشهد.
  12. وبر، ماکس (1375).  شهردرگذرزمان، ترجمه شیوا کاویانی، چاپ سوم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  13. یوسفی فر، شهرام (1389). «الگوی پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران»، تاریخ ایران. شماره 5/64، ص 145-170
  14.  Abu-Lughod, Janet (1987). “The Islamic City--Historic Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance” in International Journal of Middle East Studies. Volume 1, Issue 19, Page 155-176.
  15. Algar, H (1969). Religion and State in Iran, University of California Press.
  16. Arasteh, A. Reza (1961). “The Social Role of the Zurkhana (House of Strength) in Iranian Urban Communities During the Nineteenth Century,” Der Islam, Volume 37, page 256-259.
  17. Avery, et al., eds.(1991), The Cambridge History of Iran, Volume 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic, Cambridge: Cambridge University Press.
  18. Bonine, Michael (1987), “Waqf and the Bazaar of Yazd, Iran” in Erdkunde, Volume 41, Issue 3, page 182-196.
  19. Ehlers. Eckart. And Willem. Floor (1993) “Urban Change in Iran, 1920-1940” in Iranian Studies. Volume 26, Number 3/4, Page 251-275.
  20. Floor, Willem (1971). “The Marketpolice in Qajar Persia: The Office of Darugha-yi Bazar and Muḥtasib” in Die Welt des Islams, New Series, Volume 13, Issue 3/4, page 212-229
  21. Katouzian, Homayoun (2003) Iranian History and Politics: The Dialectic of State and Society, Routledge Curzon: London & New York.
  22. Keddie, Nikki (1971). “The Iranian Power Structure and Social Change 1800-1969: An Overview” International Journal of Middle East Studies, Volume 2, Number 1, Page 3-20.
  23. Lambton, Ann (1980). “Islamic Society in Persia” in A. Lambton, Theory and Practice in Medieval Persian Government, London: Variorum Reprints.
  24. Lockhart, Laurence. (1960). Persian Cities, London.
  25. Martin, Vanessa (2005). The Qajar Pact: Bargaining, Protest, and the State in Nineteenth Century Persia, London: I.B.Tauris.
  26. Ridgeon, LIyod (2007). “The Zurkhana between tradition and change” Journal of the British Institute of Persian Studies, Volume 45, page 243-265.
  27. Sait, S. and H. Lim (2006). Land, Law & Islam:Property & Human Righst in the Muslim World, New York: Zed Books Ltd.
  28. Sluglett, Peter (2005). “Colonialism, the Ottomans, the Qajars, and the Struggle for Independence: The Arab World, Turkey, and Iran” in Choueiri, Y.M. (ed) A Comparison to the History of the Middle East, Blackwell Publishing: Malden, Oxford, and Carlton.